Waar komt gedrag vandaan?

In een eerdere post over Omgang stelde ik dat veel problemen zouden kunnen worden voorkomen als mensen elkaars gedrag beter zouden begrijpen. Ook als vertrouwenspersoon is het goed om de mensen waarmee je te maken hebt goed te begrijpen. Waarom praat hij zo, of redeneert zij op deze manier? Daarom lijkt het me goed om eerst naar de oorsprong van gedrag te kijken: waar komt het vandaan?

Aangeboren of aangeleerd?

Een vraagstuk in de wetenschap waarvan je vast al eerder hebt gehoord, is in hoeverre het gedrag van mensen (en dieren) is aangeboren of aangeleerd. Deze discussie staat bekend als het “nature versus nurture debat“. Er zijn mensen die denken dat veel is aangeboren en dat de buitenwereld weinig invloed meer heeft op de verdere ontwikkeling van een persoon. Anderen geloven dat we als een blanco vel worden geboren, en dat de buitenwereld juist enorm veel invloed heeft.

Terwijl de onderzoekers verder puzzelen, lijkt de voorlopige tussenstand te zijn: het is een beetje van beide. We worden geboren met een set genen die ons op verschillende manieren beïnvloeden, maar ervaringen in het leven beïnvloeden ons en zelfs onze genen ook! (Bekijk het filmpje in de laatste link even). Daarmee bevestigt de wetenschap vooralsnog het beeld dat sommige populaire persoonlijkheidstheorieën al lang hebben.

In zijn boek Allemaal Andersdenkenden geeft Geert Hofstede het op deze manier weer.

De rode draad

Wetenschappers kijken naar de meetbare factoren in ons lichaam en zoeken naar de fysieke oorsprong. Zij zoeken vaak niet naar allesomvattende theorieën, maar proberen de details in al hun complexiteit meester te worden.

Aan de andere kant bestuderen filosofen het gedrag dat ze voor zich zien en ontwikkelen zij juist grote theorieën waarmee al die complexiteit toch in een algemene rode draad kan worden gevat. Op deze site beschrijf ik verschillende modellen die enorm nuttig kunnen zijn om te begrijpen hoe mensen in elkaar zitten en waarom ze zich op een bepaalde manier gedragen. Die modellen zal ik in latere posts verder beschrijven.

Er zijn een paar dingen om rekening mee te houden wanneer je met zo’n model werkt.

• Alle persoonlijkheidsmodellen benadrukken dat er geen beter of slechter type is. Soms is een type gemiddeld genomen wel meer of minder geschikt voor bijvoorbeeld een bepaalde baan.
• Individuen binnen een type kunnen alsnog enorm van elkaar verschillen. Er zijn 7.5 miljard verschillende mensen op aarde, dus iedere poging om die in een paar ‘bakjes’ te stoppen is bij voorbaat een grove vereenvoudiging. Kijk daarom altijd vooral naar de unieke persoon die je voor je hebt en gebruik een typering als een leidraad waarmee je die persoon eenvoudiger kunt leren kennen.
• Gebruik deze kennis nooit om anderen te manipuleren of hun valkuilen te benadrukken. Ga uit van de kracht van ieder type en iedere persoon.
• Deze modellen proberen niet om een volledige waarheid weer te geven. Het gaat er meer om dat de combinaties van eigenschappen die zij omschrijven zichtbaar zijn bij veel mensen; dat er een bepaalde samenhang in zit die vaak voorkomt.
• Het ene model zal je misschien meer bevallen dan het andere. Kijk eens of je met behulp van de modellen kunt verklaren waarom dat zo is!

Natuur

Onder natuurlijk gedrag valt alles waarmee je wordt geboren, en wat intussen niet door externe factoren is veranderd. In het vorige artikel dat ik linkte, en ook dit, wordt aangegeven dat er een complexe wisselwerking is tussen onze genen en de buitenwereld.

Volgens Carl Jung‘s model van de Psyche is onze natuur een complex en gelaagd systeem. We krijgen al direct een ‘collectief onderbewustzijn’ mee waarin zich symbolische kennis van de wereld om ons heen bevindt. Ook is er een beperkte gereedschapskist aanwezig van manieren om informatie uit de binnen- en buitenwereld te verwerken en op basis van die informatie beslissingen te nemen. We hebben volgens Jung bij geboorte ook al een voorkeur voor enkele tools uit die kist. De buitenwereld bepaalt voor een flink deel hoe goed we ze leren gebruiken.

Cultuur

Cultuurdimensies

Geert Hofstede is een Nederlandse onderzoeker die een wereldwijd bekend model heeft ontwikkeld waarmee verschillende culturen kunnen worden gegroepeerd op basis van slechts 6 kenmerken. Het onderzoek van Hofstede is gedaan met gegevens uit het bedrijfsleven, maar zijn conclusies zijn van toepassing op alle culturen; in het gezin, een organisatie, een heel land, of een religie. Zie mijn post over zijn boek Allemaal Andersdenkenden voor meer informatie.

Het model laat zien welke invloed cultuur heeft op het denken en handelen van mensen, en op welke gebieden daardoor verschillen ontstaan. In de Nederlandse samenleving wonen en werken mensen uit vele culturen dwars door elkaar. Daardoor ontstaan eenvoudig meningsverschillen over wat (on)gewenste omgang is. Met meer kennis over cultuur kun je beter met een ander in gesprek gaan over zijn gedrag, betere vragen stellen en de antwoorden beter begrijpen. Je zult gedrag en uitingen ook minder snel persoonlijk opvatten. Daarmee zijn meningsverschillen natuurlijk nog niet uit de wereld verdwenen, maar er kan op een gezondere manier over worden gesproken.

Generaties

De tijd waarin je bent geboren, bepaalt ook een deel van jouw gedrag. Iedere generatie heeft zijn eigen subcultuur die wordt beïnvloed door de gebeurtenissen en helden van die periode. Henk Becker, wederom een Nederlander, zag dit en besloot generaties te bepalen en er namen aan te geven.

Problemen door cultuur?

Een interessant gegeven is, dat zowel Carl Jung als het Enneagram beweren dat hoe verder je door cultuur van je natuurlijke zelf af wordt gebracht, hoe meer problemen je daardoor gaat ondervinden.

Volgens Jung stop je alle eigenschappen waarvan je leert dat ze ongewenst zijn in de ‘schaduw’ van je persoonlijkheid. Daar blijven ze echter niet stilletjes zitten. In plaats daarvan komen ze terug in je dromen en leveren ze geestelijke problemen op.

“Too much of the animal disfigures the civilized human being, too much culture makes a sick animal.“

Carl Jung

De 9 persoonlijkheidstypen van het Enneagram zijn eigenlijk verschillende manieren waarop mensen omgaan met het feit dat ze (vooral door opvoeding) hun natuurlijke zelf niet kunnen zijn. Dat levert specifieke vormen van neurotisch gedrag op. Door aan de hand van het Enneagram aan jezelf te werken, zou je weer dichter bij je natuur komen en een meer bevredigend leven leiden.

Persoonlijkheid

Mensen doen al duizenden jaren pogingen om modellen te bedenken waarmee persoonlijkheden in types kunnen worden ondergebracht. Carl Jung geeft in zijn boek “Psychologische Typen” een uitgebreide historie weer en voegt daar vervolgens zijn eigen model aan toe, dat sindsdien enorm invloedrijk is geweest.

Ik omschrijf hieronder kort een aantal bekende persoonlijkheidstheorieën. In andere posts werk ik ze een voor een verder uit.

Horizontaal of verticaal?

Er wordt onderscheid gemaakt tussen horizontale en verticale persoonlijkheidsmodellen. Horizontaal wil zeggen dat er vanuit wordt gegaan dat mensen van een bepaald type zijn, en dat hun hele leven blijven. Verticale modellen kijken naar de manier waarop iemand zich door zijn leven kan ontwikkelen.

Twee mensen van hetzelfde type in een horizontaal model kunnen zich toch compleet verschillend gedragen wanneer ze zicht in een andere fase van een verticaal model bevinden. De gemiddelde persoon is als kleuter, puber, ‘midlife-er’ of bejaarde vaak een behoorlijk verschillend mens. Toch vormen de ‘horizontale’ kenmerken een rode draad waardoor hij wel als dezelfde persoon herkenbaar blijft.

Horizontale persoonlijkheidsmodellen

De wetenschap: Big5

De big 5 is hét vanuit de wetenschappelijke wereld ontwikkelde systeem. Door het analyseren van taal zijn 5 algemene karaktereigenschappen ontwikkeld, die samen de afkorting OCEAN vormen. De Big5 is de basis voor het in de zakenwereld populaire, vereenvoudigde, DISC model.

Jungs Psychological Types

De al vaker genoemde Carl Jung ontwikkelde het waarschijnlijk meest invloedrijke model tot nu toe. Hij omschreef 8 psychologische functies waarmee we informatie opnemen en daarover beslissen. Door telkens twee van die functies te combineren, een voor het opnemen en een voor het beoordelen van informatie, kwam hij tot 16 persoonlijkheidstypen.

Komt dat aantal van 16 je bekend voor? Dat zou niet vreemd zijn, want Jung’s model is de basis voor enkele super populaire modellen:

• MBTI
• Socionics
• Jungian Depth Psychology

Lees hier mijn post over de Psychologische Typen van Carl Jung.

Enneagram

Enneagram staat voor het aan het model gekoppelde symbool en omvat veel meer dan alleen de persoonlijkheidstheorie. Er is een hele geheimzinnige, mystieke kant aan het Enneagram die de een meer zal aanspreken dan de ander, maar de negen persoonlijkheidstypen zijn zeer populair. Bijzonder aan het Enneagram is, dat het ook aandacht besteedt aan hoe gedrag verandert bij stress en rust.

Belbin teamrollen

Belbin is populair in het bedrijfsleven en richt zich op de rol die mensen van nature aannemen in een team.

Verticale persoonlijkheidsmodellen

Maslow’s hierarchie van behoeftes

De wereldberoemde piramide van Maslow laat zien hoe mensen door het vervullen van de ene behoefte, aan de slag kunnen met een volgende, meer ‘gevorderde’ behoefte.

Spiral Dynamics

Spiral Dynamics probeert de grote lijn te laten zien in de ontwikkeling van zowel mensen als organisaties als hele samenlevingen. Het is daarmee ongelofelijk abstract en super ‘meta’, maar daarmee niet minder bruikbaar. Buiten het benoemen van verschillende fases, geeft het onder andere ook uitleg hoe de beweging van fase naar fase tot stand komt en eruit ziet.

Ontwikkelingsstadia

Leeftijd speelt vanzelfsprekend een grote invloed op het gedrag van mensen. Erik Homburger Erikson beschreef acht ontwikkelingsstadia die we allemaal doormaken.

En psychische klachten dan?

Inderdaad, mensen met psychische klachten vertonen het bijbehorende gedrag. Ik ben er zelf vooralsnog huiverig voor om me al teveel te verdiepen in psychische problemen. Het nodigt namelijk uit om mensen op basis van te weinig kennis tot ‘ziek’ te veroordelen en ze vervolgens minder serieus te gaan nemen. Aan de andere kant kan het ook helpen om kenmerken van bijvoorbeeld burn-out en angst te herkennen. Heb je tips? Laat het weten!

Conclusie

Gedrag is complex. Het kan van veel kanten belicht worden en volgens mij is geen van die kanten is door de wetenschap al onweerlegbaar uitgevogeld. Daardoor blijft het allemaal ook een kwestie van gevoel. Ik hoop dat de lange, maar zeker niet volledige lijst van invloeden die ik hier noem wat bruikbaars voor je biedt. Mocht ik een model ontdekken dat ik nog niet kende, dan voeg ik het toe en schrijf ik er een uitgebreidere post over.

Heb je een toevoeging, correctie, of ben je het ergens niet mee eens? Ik ben heel benieuwd naar jouw reactie.